Αναδυόμενος γραμματισμός: πώς μαθαίνουμε ανάγνωση και γραφή;

Ένας από τους σημαντικότερους στόχους της εκπαίδευσης είναι η μάθηση του γραπτού λόγου. Στην εποχή μας, η ικανότητα ανάγνωσης είναι ιδιαιτέρως σημαντική αφού, καθημερινά, ο σύγχρονος άνθρωπος καλείται να διαβάσει κείμενα όπως βιβλία, εφημερίδες, ταμπέλες, μηνύματα στο κινητό, σελίδες στο διαδίκτυο. Πλέον, ο γραπτός λόγος παίζει κομβικό ρόλο στην εργασιακή και κοινωνική ζωή του ανθρώπου γιαυτό η έρευνα στο πεδίο της γλωσσικής διδακτικής είναι τόσο γόνιμη και διαρκώς αναδιαμορφώνεται προς το καλύτερο.

Οι σύγχρονες προσεγγίσεις, έχουν στραφεί στην μελέτη της μαθησιακής πορείας που ξεκινά από τα πρώτα χρόνια της ζωής του ανθρώπου, πολύ πριν πάει στο σχολείο. Πλέον, είναι αποδεκτό ότι τα παιδιά αλληλεπιδρούν με διάφορες όψεις του γραπτού λόγου μέσα στο περιβάλλον τους και όσο πιο ενεργή είναι η εμπλοκή τους, τόσο αποτελεσματικότερα μαθαίνουν να μαθαίνουν και να γράφουν. Αυτή η προσέγγιση ονομάζεται αναδυόμενος γραμματισμός και πρεσβεύει ότι από νωρίς τα παιδιά εκδηλώνουν συμπεριφορές ανάγνωσης και γραφής, ακόμα και αν δεν μπορούν να τις πραγματοποιήσουν με τον συμβατικό τρόπο. Πολύ πριν μάθουν να γράφουν τα γράμματα, τα παιδιά “γράφουν”, ενώ συχνά κάνουν ότι διαβάζουν βιβλία ακόμα και αν δεν μπορούν να αναγνωρίσουν ούτε λέξη.

Επίσης, ο αναδυόμενος γραμματισμός θεωρεί ότι η ανάγνωση, η γραφή και ο προφορικός λόγος είναι αλληλένδετες ικανότητες και δεν πρέπει να ασκούνται απομονωμένα. Ο προφορικός και γραπτός λόγος δεν μπορεί να διαχωριστεί από το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο εντός του οποίου χρησιμοποιείται και για αυτό -πλέον- θεωρούμε ότι δεν υπάρχει συγκεκριμένη ηλικία όπου το παιδί είναι έτοιμο να διαβάσει και να γράψει. Αντιθέτως, θεωρούμε ότι η ανάπτυξη του γραπτού λόγου είναι συνεχής και ξεκινά από πολύ νωρίς, μιας και τα παιδιά μεγαλώνουν σε περιβάλλοντα με πληθώρα γραπτών ερεθισμάτων.

Ο αναδυόμενος γραμματισμός ολοκληρώνεται ως αναπτυξιακή περίοδος όταν τα παιδιά γίνουν ικανά να διαβάζουν και να γράφουν με τον τυπικό τρόπο. Σε αυτό το σημείο πρέπει να σημειώσουμε ότι όλες οι χώρες δεν έχουν την ίδια ηλικία έναρξης υποχρεωτικής εκπαίδευσης, οπότε ανάλογα διαφέρει και η έναρξη της συστηματικής διδασκαλίας του γραπτού λόγου, άρα διαφέρει και η διάρκεια των συμπεριφορών αναδυόμενου γραμματισμού.

Χωρίς διάθεση να εντρυφήσουμε στις διαφορετικές προσεγγίσεις αλλά με μια τάση ομαδοποίησης των ευρημάτων τους μπορούμε να ορίσουμε ως συμπεριφορές αναδυόμενου γραμματισμού τις παρακάτω:

• Αναγνώριση λογοτύπων σε προϊόντα (αλλά πιθανή αδυναμία αν δούνε την λέξη εκτός πλαισίου).

• Αναγνώριση συμβάσεων έντυπου λόγου σε πλαίσιο κειμένου. Σε αυτή την κατηγορία εντάσσεται η αναγνώριση των γραμμάτων  τωνορίων των λέξεων αλλά και το σωστό κράτημα ενός βιβλίου.

• Αναπαράσταση γραφής συνήθως με σκαριφήματα και τυχαία γράμματα.

• Χρήση προφορικού λόγου για να αναφερθούν στον γραπτό π.χ με την χρήση των λέξεων βιβλίο, λέξη, γράμμα.

Πώς μπορούν να ενισχύσουν οι γονείς τον αναδυόμενο γραμματισμό;

• Καλλιέργεια αντιλήψεων για τις συμβάσεις του γραπτού λόγου. Με λίγα λόγια εκμάθηση των συμβάσεων όπώς η φορά ανάγνωσης, ο τρόπος που κρατάμε ένα βιβλίο, η χρήση του εξωφύλλου, η κατανόηση ότι διαβάζουμε τις λέξεις και όχι τις εικόνες.

• Εκμάθηση της γνώσης του ήχου των γραμμάτων. Πολύ συχνά, οι γονείς καμαρώνουν αν τα παιδάκια τους, πριν πάνε καν νηπιαγωγείο, γνωρίζουν το αλφάβητο “απέξω και ανακατωτά”. Στην πραγματικότητα, η ωφέλεια είναι μεγαλύτερη αν δοθεί βάρος στην γνώση του ήχου των γραμμάτων γιατί αυτή θα τα βοηθήσει να διαβάσουν πιο γρήγορα και αποτελεσματικά όταν έρθει η ώρα.

• Ενίσχυση της “ανάγνωσης”. Πολλές φορές, τα παιδιά κάνουν ότι διαβάζουν ένα βιβλίο και αφού δεν μπορούν να διαβάσουν κανονικά, λένε την ιστορία όπώς την θυμούνται ή αναφέρουν διαφορετική εκδοχή της ιστορίας, προσποιούμενα μάλιστα ότι διαβάζουν πχ κρατούν σωστά το βιβλίο και γυρίζουν τις σελίδες. Ενισχύουμε αυτή την συμπεριφορά και διαβάζουμε μαζί τους βιβλία, πινακίδες καταστημάτων, υπότιτλους ταινιών κτλ.

• Ανάγνωση λογοτύπων. Το παιδί ξέρει ότι το κουτάκι του αναψυκτικού γράφει πάνω coca cola, αλλά δεν μπορεί να αναγνωρίσει την λέξη coca-cola αν την δει γραμμένη αλλού. Σε αυτή την περίπτωση, το παιδί κατανοεί ότι οι λέξεις μεταφέρουν μηνύματα και μπορεί να αρχίσει την ταύτιση ήχου- γράμματος.

• Ενθάρρυνση της γραφής. Τα παιδιά από νωρίς προσπαθούν να γράψουν, άλλοτε με μουτζούρες, άλλοτε με γράμματα, άλλοτε με συνδυασμούς γραμμάτων και αριθμών, άλλοτε με τυχαία σύμβολα. Η επινοημένη γραφή δείχνει ότι τα παιδιά έχουν κατανοήσει ότι οι προφορικοί ήχοι μετατρέπονται σε γράμματα και το αντίστροφο. Ακόμα και αν οι λέξεις που γράφουν δεν είναι κατανοητές, το βασικό είναι να κατανοήσουν ότι γράφουμε από τα αριστερά στα δεξιά και από πάνω προς τα κάτω, αφήνοντας κενό ανάμεσα στις λέξεις. Άλλωστε, μέσα από την παρατήρηση των αναδυόμενων συμπεριφορών μπορούμε να καταλάβουμε το επίπεδο γραφοκινητικής δεξιότητας που έχει κατακτήσει το παιδί.

• Καλλιέργεια αγάπης για το βιβλία. Αυτό σημαίνει: ανάγνωση βιβλία με τα παιδιά, ανάγνωση βιβλίων από τους ενηλίκους ώστε να λειτουργήσουν ως πρότυπα, επίσκεψη σε βιβλιοθήκες, παρακολούθηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Είναι σημαντική η προσφορά εμπειριών, ακόμα και αν τα παιδιά δεν έχουν ιδιαιτέρως ενεργή συμμετοχή.

• Επαφή με διαφορετικά κειμενικά είδη. Δείχνουμε στα παιδιά διαφορετικά είδη κειμένου όπως βιβλία, περιοδικά, λίστες, κατάλογοι εστιατορίου και συζητούμε τις διαφορετικές χρήσεις τους. Ενισχύουμε τα παιδιά να γράφουν χρηστικά κείμενα όπως λίστες για ψώνια ή σημειώματα για μέλη της οικογένειας, ώστε να κατανοήσουν ότι γράφουμε με επικοινωνιακό σκοπό.

Όπως είναι σαφές, η έμφαση δίνεται στην επικοινωνιακή λειτουργία της γλώσσας και όχι στην γραμματοκοσυντακτική τυπολογία της. Επίσης, σημαντική είναι η ενθάρρυνση του παιδιού μέσα από την θετική μας  στάση απέναντι στις προσπάθειες για ανάγνωση και γραφή.

Πώς μπορούν να ενισχύσουν οι εκπαιδευτικοί τον αναδυόμενο γραμματισμό;

• Επαφή με ποικίλα κειμενικά είδη. Καλό είναι να μην περιοριζόμαστε στα σχολικά βιβλία αλλά να φέρνουμε τα παιδιά επαφή με εφημερίδες, βιβλία συνταγών, επιστολές, αφίσες, προσκλήσεις για να κατανοούν τις πολλαπλές χρήσεις του γραπτού λόγου.
• Ανάγνωση. Στο νηπιαγωγείο και την Α’ Δημοτικού, η ανάγνωση ενός βιβλίου έχει πολλαπλά οφέλη. Ο εκπαιδευτικός μπορεί να επεξηγεί τα εξωτερικά στοιχεία του βιβλίου όπως το εξώφυλλο και με τις σελίδες στραμμένες προς τα παιδιά να διαβάζει δείχνοντας με το δάκτυλο της λέξεις, ώστε να εξοικειωθούν με τις συμβάσεις του γραπτού λόγου. Η εξοικείωση έρχεται με βιωματικό τρόπο.
• Δραστηριότητες ανάπτυξης δεξιοτήτων γραπτού λόγου. Ο εκπαιδευτικός κάνει ερωτήσεις προς τα παιδιά σχετικά με την ιστορία ή τα καλεί να εντοπίσουν ομοιοκαταληξίες και λέξεις που αρχίζουν από τον ίδιο ήχο.
• Ενίσχυση της γραφής. Τα παιδιά καλούνται να γράφουν το όνομα τους στο παρουσιολόγιο, την ημερομηνία στον πίνακα, το όνομα στις ζωγραφιές ακόμα και αν αυτό είναι απλή αντιγραφή ή οι λέξεις είναι ανορθόγραφες και ημιτελείς. Όταν μάθουν όλα τα γράμματα, τα εμπλέκουμε διαρκώς σε γλωσσικές δραστηριότητες με νόημα όπώς δημιουργία αφίσας, συγγραφή επιστολής και ημερολογίου, δημιουργία προσκλήσεων για κάθε πιθανό λόγο.
• Επικοινωνιακή χρήση της γλώσσας. Εμπλέκουμε τα παιδιά σε δραστηριότητες παραγωγής γραπτού και προφορικού λόγου, εντός συγκεκριμένου επικοινωνιακού πλαισίου, με φυσικό τρόπο και για θέματα που έχουν νόημα για τα παιδιά. Διαβάζουμε και συζητούμε αυθεντικά κείμενα των παιδιών, τα οποία γίνονται αποδεκτά ακόμα και με τα λάθη τους, τα οποία θεωρούνται ως στάδια της μαθησιακής πορείας.

Σε κάθε περίπτωση, πρέπει να καταλάβουμε ότι τα παιδιά δεν περιμένουν την είσοδο τους στο δημοτικό σχολείο για να αναπτύξουν θεωρίες για τον γραπτό λόγο. Εμείς ως ενήλικες, μπορούμε να τα φέρνουμε καθημερινά σε επαφή με τον γραπτό λόγο, εστιάζοντας στην λειτουργική και επικοινωνιακή χρήση του. Αν μάθουν από νωρίς ότι ο γραπτός λόγος μπορεί να χρησιμοποιηθεί με πολλούς ενδιαφέροντες τρόπους και όχι μόνο για να γράφουμε σχολικές εργασίες, θα δημιουργήσουμε μελλοντικούς αναγνώστες και συγγραφείς.

Φυσικά, με τον όρο συγγραφέας δεν εννοούμε απαραίτητα επαγγελματία του είδους, αλλά ένα άτομο που μπορεί να γράψει με άνεση ένα δομημένο κείμενο, επιστολή, αναφορά, email, αίτηση ακόμα και post στο facebook. Τα παραπάνω φαίνονται εύκολα αλλά στην πραγματικότητα είναι δύσκολα για πολλούς ανθρώπους, ακόμα και πανεπιστημιακής μόρφωσης.

Υλικό για διάβασμα

• Αναδυόμενος γραμματισμός: Μια νέα προσέγγιση του γραπτού λόγου
• Αναδυόμενος γραμματισμός και φωνολογική ενημερότητα