Γιατί κατρακύλησαν οι βάσεις της φιλοσοφικής;

Έχουν περάσει 20 χρόνια ακριβώς από την μέρα που πέρασα την πόρτα του τμήματος Φιλολογίας Α.Π.Θ και δεν έχει ξεφτίσει ακόμα η αγνή αγάπη για την σχολή μου. Μια αγάπη που γιγαντώθηκε κατά την διάρκεια της φοίτησης: δεν ήθελα να γίνω φιλόλογος από μικρή, δεν με συνεπήρε ποτέ το άγνωστο και ο μόνος λόγος που πήγα στη σχολή ήταν γιατί διάβαζα μανιωδώς λογοτεχνία και μου φάνηκε καλή ιδέα να το σπουδάσω. Ναι, δεν είχα κάνει κάποια φοβερή έρευνα αγοράς, ούτε ενδοσκόπηση. 

Μέσα στη σχολή άνοιξε διάπλατα το μυαλό μου και πιστεύω ακράδαντα ότι ένα μεγάλο μέρος του ανθρώπου που είμαι σήμερα τα χρωστάω σε εκείνα τα 4 χρόνια. Δεν ήμουν καν η υπεράριστη φοιτήτρια, αλλά παρακολουθούσα με αγνό ενδιαφέρον τα περισσότερα μαθήματα. Όταν δε πήγαινα στη βιβλιοθήκη για να ψάξω κάτι, καθόμουν πολλαπλάσιο χρόνο γιατί κατέβαζα κάθε πιθανό και απίθανο βιβλίο. Πέρασα πραγματικά καλά, το λέω και το υπογράφω.

Ευχαριστώ την σχολή που με έκανε καλύτερη και διαμόρφωσε τον τρόπο που βλέπω τη ζωή και τα ανθρώπινα θέματα. Είναι μια σχολή ενδιαφέρουσα, πολύπλευρη, ανθρωποκεντρική, που σε μαθαίνει να στοχάζεσαι και να αγαπάς τη γνώση. Άλλωστε δεν υπάρχει ανθρώπινο ζήτημα που δεν έχει αναλυθεί μέσα από τη λογοτεχνία. Αν έπρεπε να ξαναδιαλέξω σπουδές, πάλι την Φιλολογία θα επέλεγα. 

Αυτά και άλλα τόσα μελιστάλαχτα θα μπορούσα να πω για την σχολή μου και θα τα εννοούσα όλα. Ωστόσο, όταν είδα τις φετινές βάσεις δεν ένιωσα ούτε έκπληξη, ούτε απορία, ούτε θυμό. Η κατρακύλα ήταν αναμενόμενη και αν με ρωτάτε, πολύ άργησε. 

Γιατί όμως οι βασεις των πάλαι ποτέ θρυλικών σχολών της φιλοσοφικής έφτασαν σε τέτοιο χάλι;  

Ο σύγχρονος τρόπος ζωής

Στην σύγχρονη τεχνοκρατική κοινωνία της ταχύτητας, χάθηκε η ανθρωπιά και επικρατεί το κυνήγι του χρήματος και της δόξας. Τα σόσιαλ μίντια γιγάντωσαν την ανάγκη του φαίνεσθαι και παρότι οι στέγες των σπιτιών είναι πιο κοντά από ποτέ, οι καρδιές των ανθρώπων είναι τόσο μακριά. Ωχ, δεν γράψω έκθεση ε;

Πέρα από την πλάκα, είναι γενικά αποδεκτό ότι υπάρχει απαξίωση των ανθρωπιστικών σπουδών γιατί δεν παράγουν χρήμα. Οι ανθρωπιστικές σπουδές είναι απολύτως απαραίτητες αλλά είναι δεδομένο ότι το βάρος πέφτει στην προαγωγή της τεχνολογίας. Δεν είναι καθόλου κακή η τεχνολογική πρόοδος, άλλωστε αυτή βελτίωσε ταχύτατα το βιοτικό επίπεδο τους τελευταίους δύο αιώνες. Και ναι, πολλά μπορούν να ειπωθούν για την λάθος χρήση της τεχνολογίας, αλλά δεν είμαστε εδώ για να γράψουμε έκθεση. Επίσης, η τεχνολογία δεν φταίει αν οι ανθρωπιστικές σπουδές μπήκαν στο περιθώριο, για αυτές πρέπει να ανησυχούν όσοι ανήκουν σε αυτές, βλέπουν την κατρακύλα αλλά δεν κάνουν κάτι για να την σταματήσουν. 

Η χώρα μας θα μπορούσε να αξιοποιήσει την μακραίωνη ιστορία της και να βγάλει κέρδος: αγγλόφωνα μεταπτυχιακά που θα προσελκύουν ξένους τουρίστες, φεστιβάλ, θεατρικές παραστάσεις διεθνών προδιαγραφών, δρώμενα, εκδηλώσεις σε μουσεία, ξεναγήσεις σε κάθε αρχαία πέτρα που υπάρχει. Είναι λυπηρό ότι δεν γίνονται στοχευμένες προσπάθειες αξιοποίησης του τιμημένου παρελθόντος, κάτι που θα τόνωνε την οικονομία και τον τουρισμό μας αλλά θα έδινε και δουλίτσα στους έχοντες ανθρωπιστικά πτυχία. Τι να κάνουμε, έτσι είναι. 

Οπότε ναι, είμαστε στη χώρα των φιλοσόφων, του θεάτρου, των Ιδεών αλλά δεν τα αξιοποιούμε ως βαριά βιομηχανία, όπως κάνουν άλλες χώρες με το πολιτιστικό τους παρελθόν. Οπότε γιατί να ασχοληθεί κάποιος με τα ανθρωπιστικά; Οι σπουδές κοστίζουν χρήματα στο κράτος, στους γονείς αλλά και στον πτυχιούχο. Γιατί να διαθέσει κάποιος χρόνο και χρήμα σε ένα πτυχίο που ή θα κορνιζάρει ή θα σιχαθεί όταν του βγει η ψυχή στον επαγγελματικό στίβο;

Η υπερπροσφορά

Φιλόλογοι βγαίνουν από 22 τμήματα. Ακόμα και αν ζούσαμε σε μια πολύ πλούσια χώρα, πώς ακριβώς θα αξιοποιούσαμε χιλιάδες πτυχιούχους του ίδιου αντικειμένου;  Δεν είναι καν προβλημα το αντικείμενο καθεαυτό στη συγκεκριμένη περίπτωση, αν είχαμε 22 σχολές γεωλογίας, νοσηλευτικής, μαθηματικών η υπερπαραγωγή πτυχιούχων θα ήταν πάλι ένα αντικειμενικό πρόβλημα. Καμία χώρα δεν χρειάζεται τόσους πτυχιούχους. 

Σε αυτό το σημείο φυσικά, πολλοί εξ ημών ζητάμε να κλείσουν ή να συγχωνευτούν κάποια από τα δεκάδες τμήματα. Δεν θα χάσει η Βενετιά βελόνι, ούτε θα δολοφονήσουμε το αρχαίο πνεύμα αθάνατο αν δεν έχουμε 22 τμήματα φιλολόγων. Άραγε μόνο εμείς σεβόμαστε την επιστήμη μας και ανοίγουμε σχολές σε κάθε μικρή ή μεγάλη πόλη; Οι άλλοι που έχουν λιγότερα παρεμφερή τμήματα εκτιμούν λιγότερο το πτυχίο τους;

Ίσα ίσα. Αν είχαμε λιγότερα τμήματα θα έμπαιναν αυτοί που πραγματικά το ήθελαν και κόπιασαν. Συχνά ακούμε για τους παλιούς φιλολόγους που έμπαιναν με 20αρια στη φιλοσοφική, ενώ τώρα μπαίνουν με βαθμούς κάτω από τη βαση. Πόσες σχολές υπήρχαν τότε; Μήπως έμπαιναν οι καλύτεροι γιατί γινόταν σφαγή για τις λιγοστές θέσεις; Μήπως αυτοί οι λίγοι είχαν αποκατάσταση, οπότε άξιζε η προσπάθεια;

Στην εποχή με τα 22 τμήματα φυσικά μπαίνουν και αριστούχοι που το είχαν όνειρο ζωής αλλά μπαίνουν και εκατοντάδες άλλοι που δεν πέτυχαν τις πρώτες τους επιλογές, δεν έβγαλαν μόρια και δήλωσαν ό,τι σχολή βρήκαν μπροστά τους μόνο και μόνο για να μπουν κάπου. Και που καλύτερα από τα 22 τμήματα με τις εκατοντάδες θέσεις που μένουν κενές; Όλοι οι καλοί χωράνε, ειδικά στη χώρα που μας μεγάλωσαν λέγοντας “πάρε ενα πτυχίο να υπάρχει και μετά κάνε ό,τι θες”.

Οι σχολές οφείλουν να μεριμνούν για την διασύνδεση με την αγορά εργασίας. Αυτό δεν συμβαίνει στις ανθρωπιστικές σπουδές που ξεφυτρώνουν σε κάθε βουνοπλαγιά συχνά για ψηφοθηρικούς λόγους. Άλλωστε είναι σχολές “χαμηλού κόστους” αφού δεν απαιτούν εργαστήρια και άρα είναι εύκολο να στεγαστούν αλλά και να γίνουν τα μαθήματα, οπότε όλοι είναι χαρούμενοι: οι νέοι σπουδάζουν κάτι, οι γονείς καμαρώνουν που τα παιδιά τους είναι φοιτητές και η τοπική κοινωνία τονώνεται από το χρήμα που κινειται. Αυτή είναι η πικρή αλήθεια, μια αλήθεια που συχνά μικρή σχέση έχει με την παροχή δυνατών πτυχίων.

Κάπου εδώ βέβαια, κάποιος θα πεταχτεί και θα πει ότι αν κλείσουμε τα τμήματα θα στερήσουμε το όνειρο από τα παιδιά. Ποιό όνειρο; Τόσα Ελληνόπουλα ζουν με το αγνό όνειρο των φιλολογικών σπουδών; Σε μια χώρα που οι περισσότεροι απεχθάνονται τα αρχαία ως μάθημα, δεν ξέρουν ούτε τα βασικά της ιστορίας μας και οι έρευνες διαρκώς τονίζουν ότι δεν διαβάζουμε βιβλία, θέλετε να μου πείτε ότι υπάρχουν χιλιάδες έφηβοι με τον καημό της φιλολογίας;

Αλλά για χάρη της συζήτησης ας δεχτώ ότι έτσι είναι. Οι άλλες σχολές που έχουν λιγοστά τμήματα ανά την επικράτεια γιατί δεν τα πολλαπλασιαζουν για να διασφαλίσουν ότι όλοι θα κερδίσουν μια θέση στο όνειρο; Μόνο οι φιλοσοφικάριοι είναι τόσο πονόψυχοι;

Η απάντηση είναι απλή: δεν είναι λογικό να υπάρχει υπερπροσφορά ενώ η ζήτηση είναι μικρή. Λίγοι και καλοί για να βρίσκουν δουλειά, να έχουν αξιοπρεπή μισθό και να μην υποβάλλονται στου λιναριού τα πάθη. Γιατί αν δεν το ξέρατε ήδη, δεν περνάμε πολύ καλά στον εργασιακό στίβο. 

Οι εργασιακές συνθήκες

Μια φορά και έναν καιρό, όχι πολλές δεκαετίες πριν, οι φιλόλογοι ήταν πρώτοι στους διορισμούς. Στη χώρα υπήρχαν και ακόμα υπάρχουν εμβληματικά τμήματα φιλοσοφικής στα οποία δίδαξαν συγκλονιστικοί δάσκαλοι με τεράστιο έργο. Οπότε, ο φιλόλογος ήταν ένα επάγγελμα με προοπτικές και μια εσάνς αίγλης.

Τότε, ήταν οι εποχές που για να μπεις στη φιλοσοφική έπρεπε να είσαι άριστος και να βγάλεις μόρια υψηλότερα από την Νομική. Σήμερα, οι προοπτικές είναι πολύ μέτριες και το μόνο που έχει μείνει είναι η πάλαι ποτέ αίγλη που μας χρυσώνει το χαπι. 

Πλήθος αποφοίτων που δεν θα δουλέψουν ποτέ σε δημόσιο σχολείο. Δεν υπάρχουν θέσεις, πού θα μπουν; Στον τελευταίο ΑΣΕΠ έκπαιδευτικών έκαναν τα χαρτιά τους 35.000+ φιλόλογοι, πώς ακριβώς θα ήταν εφικτό να δουλέψουν όλοι σε σχολεία; Μην ξεχνάμε δε πως για να σκαρρφαλώσουν στις πρώτες θέσεις του πίνακα θα πρέπει να κυνηγούν για χρόνια μεταπτυχιακά και επιμορφώσεις, να γυρίσουν την Ελλάδα ως αναπληρωτές και αυτό για ένα μέτριο μισθό. Σίγουρα, κανείς δεν μας υποχρεώνει να το κάνουμε, αλλά όσοι το κάνουν, ξοδεύουν πολύ κόπο και χρήμα με την ελπίδα ότι θα τα καταφέρουν. Δεν το λες και ιδανικό σενάριο την στιγμή που υπάρχουν και άλλοι, ωραιότατοι επαγγελματικοί κλάδοι.

Οι περισσότεροι που δεν θα θελήσουν ή δεν θα μπορέσουν να δουλέψουν σε σχολείο, κατά βάση θα απασχοληθούν σε φροντιστήρια και ιδιαίτερα. Οι μισθοί στα φροντιστηρια είναι μικροί, τα ένσημα συνήθως δεν μπαίνουν ολόκληρα, οι απλήρωτες υπερωρίες είναι κοινό μυστικό. Επίσης, η συντριπτική πλειοψηφία των εργαζομένων σε φροντιστήρια κάνει και ιδιαίτερα για να συμπληρώσει το εισοδημα. Η διδασκαλία όμως προκαλεί μεγάλη ψυχική εξουθένωση, το διόρθωμα ειναι πολύωρο και όπως και να το κάνουμε η 7ημερη εργασια δεν είναι καλή για την σωματική και τη ψυχική μας υγεία. Και όχι, δεν είναι επιλογή μας, αν δεν δουλεψουμε με ευέλικτο ωράριο, δεν θα βγει ο μηνας.  

Τα δε ιδιαίτερα είναι κατά βάση αδήλωτη εργασία με ό,τι αυτό συνεπάγεται: έλλειψη ασφάλισης, ασταθές ωράριο, απλήρωτες ακυρώσεις, μεγάλος κίνδυνος να μην πάρεις τα δεδουλευμένα σου. Μην μιλήσω καν για τα χιλιόμετρα που απαιτείται να διανύσουμε, καλύπτοντας μεγάλες αποστάσεις, με τη ψυχή στο στόμα για να προλάβουμε να χωρέσουμε πολλά μαθήματα την ίδια μέρα, χωρίς να αργοπορήσουμε όμως. 

Παρότι οι περισσότεροι απασχολούνται με κάτι από τα παραπάνω, δεν είναι λίγοι αυτοί που δουλεύουν σε άσχετα αντικείμενα, σε θέσεις που συχνά δεν απαιτείται πανεπιστημιακό πτυχίο ή σε θέσεις που κατέλαβαν ακολουθώντας άλλες σπουδές ή μεταπτυχιακά. Μια χαρά κάνουν και μπράβο τους. Ακούω ήδη μια φωνούλα να διαμαρτύρεται φωνάζοντας ότι το πτυχίο δεν είναι απαραίτητο να οδηγεί πάντα σε συγκεκριμένη εργασία αλλά μας βοηθά να καλλιεργήσουμε μια σειρά δεξιοτήτων που μπορούμε να αξιοποιήσουμε ποικιλοτρόπως. 

Δυνητικά, ένας φιλόλογος μπορεί να δουλέψει σε εκδόσεις, σε βιβλιοθήκες ως κειμενογράφος, αρθρογράφος ακόμα και social media manager. Ναι, μπορεί. Πόσοι όμως είναι αυτοί που το κάνουν; Οι σπουδές μας όντως ανοίγουν αυτές τις προοπτικές μέσω των μαθημάτων ή το λέμε γιατί υποθέτουμε οτι το βασικό απαιτούμενο είναι η καλή χρήση της γλώσσας;  Εμ δεν είναι. Στον αντίποδα, πόσοι μπαίνουν στη σχολή με μόνο γνώμονα τη διδασκαλία και απογοητεύονται όταν αντικρίζουν την πραγματικότητα;

Ο τρόπος διδασκαλίας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση

Είναι γεγονός ότι οι σπουδές απαιτούν μεράκι και όρεξη. Οι πανεπιστημιακές σπουδές δεν είναι εύκολες οπότε για να επιλέξεις κάποια σχολή συνειδητά πρέπει να σου αρέσει κάποιο από τα αντικείμενα της. Ανεξαρτήτως προοπτικών, είναι αδιαμφισβήτητα σημαντικό να γουστάρεις αυτό που σπουδάζεις ώστε να θελεις να κοπιάσεις για να γίνεις πραγματικά καλός. Αν μπεις τυχαία γιατί απλώς έπιασες μια από τις χιλιάδες θέσεις, μάλλον δεν έχεις μεράκι και δεν θα σου αρέσουν οι σπουδές οπότε μηδέν εις το πηλίκον. Άντε πάλι εξετάσεις ή ακόμα χειρότερα εγκλωβισμός σε μια σχολή που δεν σου αρέσει αλλά δεν θέλεις να ξαναδωσεις.

Άραγε το ελληνικό σχολείο καλλιεργεί αυτό το μεράκι; Έξι χρόνια δευτεροβάθμια εκπαίδευση και οι μαθητές διδάσκονται ώρες επί ωρών Γλώσσα, Αρχαία, Λογοτεχνία, Λατινικά, Ιστορία.  Διδάσκονται, εξετάζονται, δίνουν πανελλαδικές σε αυτά τα μαθήματα. Πόσοι τα αγαπούν; Πόσοι τα θυμούνται με νοσταλγία; Πόσοι έχουν χτίσει αγνό ενδιαφέρον και συνεχίζουν να διαβάζουν ως χόμπι λογοτεχνία ή οτιδήποτε των ανθρωπιστικών σπουδών, ανεξαρτήτως των σπουδών τους;

Τα έχουμε πει αλλά η επανάληψη είναι η μητέρα της μάθησης. Οι μαθητές διδάσκονται πλήθος φιλολογικών μαθημάτων με δασκαλοκεντρικό τρόπο που στόχο έχει τις εξετάσεις και το κυνήγι του βαθμού. Τα βιβλία είναι γραμμένα δεκαετίες πίσω, η εξέταση απαιτεί αποστήθιση κειμένων και ασκήσεις αποπλαισιωμένες που δεν εξυπηρετούν επικοινωνιακές ανάγκες, αλλά ασκούν τον μαθητή σε εφαρμογή κανόνων. Ειδικά στο Λύκειο, η μεγαλύτερη διαφοροποίηση που συνήθως μπορεί να κάνει ο φιλόλογος είναι αν αφηγείται όμορφα το μάθημα χρησιμοποιώντας ενδιαφέροντα power points και βιντεάκια.

Την επόμενη μέρα όμως θα κάνει ερωτήσεις και θα περιμένει κατεβατά από τους μαθητές. Καμία ερευνητική εργασία, μηδενική κριτική ή συνθετική σκέψη ακόμα και σε μαθήματα όπως η ιστορία ή η έκθεση. Κάτι που αποδεικνύεται περίτρανα από το ναυάγιο των βαθμών παρά τις εκατοντάδες ώρες διδασκαλίας σε σχολεία και φροντιστήρια.

Δυστυχώς, είναι δεδομένη η εμμονή στον τύπο και όχι στην ουσία που εν τέλει στερεί από τους μαθητές την επαφή με πανέμορφα κείμενα, ικανά να σε κάνουν καλύτερο άνθρωπο και πολίτη του κόσμου. 

Ακόμα θυμάμαι να μας λένε στη σχολή ότι πρέπει να αλλάξει το αναλυτικό πρόγραμμα, ο τρόπος αξιολόγησης και να φύγουμε από την παπαγαλία γιατί στην εποχή μας δεν χρειάζεται να ξέρουμε απέξω πότε έγινε η κάθε μάχη, αυτές είναι πληροφορίες απόλυτα προσβάσιμες από το κινητό μας. Αυτό που χρειαζόμαστε είναι δεξιότητες ανάλυσης και σύνθεσης πληροφοριών, κατανόησης κειμένου, ψηφιακού γραμματισμού. Πόσοι άνθρωποι γύρω μας έχουν πτυχία και καλές δουλειές αλλά τρώνε αμάσητα fake news και προπαγάνδες; Πόσοι μπορούν να αναλύσουν τις αιτίες και τις συνέπειες από ένα γεγονός;  Γιατί άραγε συμβαίνει αυτό;

Εξίσου λάθος είναι η προσέγγιση των θετικών επιστημών που υποεκπροσωπούνται στο σχολείο και τα αποτελέσματα της έλλειψη βασικών γνώσεων την βλέπουμε γύρω μας καθημερινά. Οι δε τέχνες και οι ξένες γλώσσες, άστα να πάνε, τζάμπα λέμε ότι διδάσκονται στις περισσότερες των περιπτώσεων παρότι υπάρχουν πολλοί, εξαιρετικοί εκπαιδευτικοί που παλεύουν με το αδηφαγο ελληνικό  εκπαιδευτικό σύστημα. 

Το ελληνικό σχολείο δεν προξενεί ιδιαίτερο ενδιαφέρον στα περισσότερα παιδιά, απονεκρώνει τις όποιες κλίσεις τους και τα φορτώνει με άχρηστες γνώσεις και περιττή πίεση. Οι εξετάσεις της PISA το αποδεικνύουν ξανά και ξανά: ο σημερινός απόφοιτος Λυκείου, είναι  λειτουργικά αναλφάβητος, ένα άτομο χωρίς σημαντικές ικανότητες επίλυσης  προβλήματος ή κατανόησης κειμένου, παρότι γνωρίζει αρχικούς χρόνους από δεκάδες ρήματα και θεωρήματα μαθηματικών που σε άλλες χώρες τα διδάσκονται στο πανεπιστημιο. Ε και;

Πώς ακριβώς οι κουρασμένοι τελειόφοιτοι θα επιλέξουν σπουυδές σε σχολές φιλολογιάς; Γιατί να επιμηκύνουν το μαρτύριο των σχολικών χρόνων στη φοιτητική τους ζωή; Προφανώς το σχολείο δεν είναι πανεπιστήμιο αλλά οι 17χρονοι μαθητές δεν γνωρίζουν τι θα συναντήσουν, οπότε υποθέτουν ότι θα είναι η συνέχεια των σχολικών μαθημάτων. 

Γράφω, γράφω και τελειωμό δεν έχουν οι σκέψεις μου για αυτό το θλιβερο φαινόμενο της κατρακύλας. Ως άνθρωπος που αγάπησε τη σχολή, την επιστήμη και το επάγγελμα, θλίβομαι με αυτήν την κατάσταση. Δυστυχώς όμως, δεν αρκούν οι αλαλαγμοί σε φεισμπουκικά ποστ που θρηνούν τα χαμένα μεγαλεία και οικτίρουν τους αδαείς που δεν εκτιμούν το δώρο της μόρφωσης. Απαιτούνται ριζικές και δομικές αλλαγές στο εκπαιδευτικό σύστημα αλλιώς ο  παραγκωνισμός των ανθρωπιστικών σπουδών θα γίνεται ολοένα και εντονότερος. Πότε θα γίνουν όμως αυτές οι αλλαγές;