Καταργήθηκε η μετάφραση στα αρχαία: 5+1 σκέψεις

Οι μεταφράσεις αρχαίων είναι από τα πιο σταθερά θέματα των πανελληνίων εξετάσεων. Άλλωστε, είναι συνυφασμένες με τα φιλολογικά μαθήματα από τα γυμνασιακά ακόμα χρόνια και πολύ συχνά είναι βασικό κριτήριο για το αν θα διαλέξει κάποιος θεωρητική κατεύθυνση.

Μέχρι σήμερα, στις Πανελλήνιες δίνεται ένα διδαγμένο και ένα αδίδακτο κείμενο. Αμφότερα οι μαθητές καλούνται να τα μεταφράσουν, αλλά οι μεταφράσεις του διδαγμένου είναι προφανώς γνωστές. Από την επόμενη χρονιά, η μετάφραση θα διδάσκεται μεν αλλά δεν θα εξετάζεται και οι 10 μονάδες της θα μοιραστούν στις ασκήσεις κατανόησης κειμένου. Άραγε, είναι τόσο κακή ιδέα η αφαίρεση αυτής της άσκησης;

Πέντε + 1 σκέψεις περί του θέματος

• “Οι μονάδες της μετάφρασης είναι εύκολες”: Η άσκηση που καταργήθηκε έδινε 10 μονάδες, μεγάλο μέρος των οποίων έπιαναν ακόμα και μετρίως διαβασμένοι μαθητές. Στο μάθημα των αρχαίων κάθε βαθμός μετράει, γιατί από την μία το άγνωστο αυξάνει πολύ τον βαθμό δυσκολίας από την άλλη οι ερμηνευτικές ερωτήσεις χαρακτηρίζονται από μεγάλη υποκειμενικότητα. Όσο κρίμα και αν είναι η απώλεια εύκολων μονάδων, αυτό το επιχείρημα δεν επαρκεί γιατί είναι βαθμοθηρικό και δεν εστιάζει στην ουσία του μαθήματος. Θέλουμε την μετάφραση γιατί είναι σημαντική ή γιατί δίνει εύκολους βαθμούς; Αν αντικατασταθεί από μια εύκολη άσκηση θα είμαστε ικανοποιημένοι;

• “Οι μαθητές μαθαίνουν λεξιλόγιο μέσα από τις διδαγμένες μεταφράσεις”: Είναι μεγάλο πρόβλημα της θεωρητικής κατεύθυνσης η ισχνή γνώση λεξιλογίου και με δεδομένο ότι πολλοί μαθητές αντιμετωπίζουν σοβαρά το άγνωστο μόλις στην Γ΄Λυκείου είναι πολύ δύσκολο να μάθουν όσες λέξεις απαιτούνται. Έτσι, δεν θα απορρίψω συλλήβδην αυτό το επιχείρημα, μιας και  γνωρίζω πολλούς μαθητές που όντως έμαθαν το λεξιλόγιο του γνωστού για να μπορούν να αποδώσουν την μετάφραση και έτσι ωφελήθηκαν στο άγνωστο. Ξέρω όμως ακόμα περισσότερους που έμαθαν την μετάφραση σαν ποίημα και την λένε απέξω, χωρίς καν να κοιτάνε το βιβλίο. Επίσης, πολύ συχνά, μαθητές που παίρνουν 10/10 σε αυτήν την άσκηση δεν αριστεύουν εξίσου στην μετάφραση του αγνώστου. Ξέρουν ή δεν ξέρουν λεξιλόγιο; Είναι πιθανόν το “άγνωστο” να είναι γεμάτο από παντελώς άγνωστες λέξεις που δεν έχουν συναντήσει πριν οι μαθητές; Άραγε, ο μέσος μαθητής μπορεί να διαβάσει μια αρχαιοελληνική επιγραφή;

• “Η καλή γνώση της μετάφρασης μας κάνει καλύτερους ομιλητές της νέας ελληνικής “: Η καλή γνώση του λεξιλογίου μας κάνει ικανούς να μεταφράσουμε αρχαίο ελληνικό κείμενο αττικής διαλέκτου. Πως ακριβώς οι αρχαίες λέξεις εμπλουτίζουν αυτόματα το νεοελληνικό μας λεξιλόγιο; Αν μια αρχαία λέξη χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα, μπορούμε να την μάθουμε μέσα από το μάθημα των νέων ελληνικών. Αν δεν χρησιμοποιείται ή έχει αλλάξει σημασία που θα μας φανεί χρήσιμη; Ακόμα και αν όλες οι λέξεις των κειμένων έχουν σύγχρονη χρήση, άραγε φτάνει η εκμάθηση τους στο πλαίσιο λεξιλογίου; Η σημαντικότερη σύνδεση αρχαίων-νέων μπορεί να γίνει μέσα από μια στιβαρή γλωσσολογική προσέγγιση που διερευνά την διαχρονική εξέλιξη της γλώσσας. Αυτή θα υλοποιηθεί μέσα από μελέτη ποικίλων κειμένων και αντιπαραθετική σύγκριση με νεώτερα κείμενα, ώστε να φανεί η ομοιότητα. Εξίσου βοηθητική είναι η εξάσκηση στην ετυμολογία. Αυτά γίνονται ή οι λέξεις προς εκμάθηση είναι απλώς πίνακες λέξεων;

• “Η μετάφραση είναι απαραίτητη για τους μελλοντικούς φοιτητές φιλολογίας”: Πολλοί, θεωρούν ότιοποιαδήποτε απλοποίηση της εξέτασης προσβάλει τις φιλοσοφικές σχολές. Οι φιλοσοφικές σχολές είναι απαιτητικές και όσο πέφτουν οι βάσεις εισαγωγής τόσο γεμίζουν με φοιτητές που δεν μπορούν να ανταπεξέλθουν ή δεν πολυνοιάζονται γιατί πέρασαν εκεί ως 3η ή 4η επιλογή. Η υποβάθμιση όλων των σχολών έρχεται από την δυνατότητα δήλωσης δεκάδων σχολών από τους υποψηφίους και την συνεπαγόμενη φοίτηση σε σχολές που δεν τους ενδιαφέρουν ιδιαίτερα. Αυτό είναι ένα σημαντικότατο πρόβλημα που όμως ούτε προκαλεί ούτε λύνει η ύπαρξη της συγκεκριμένης άσκησης. Επίσης, η θεωρητική κατεύθυνση δεν αφορά μόνο φιλοσοφικάριους αλλά και πολλές άλλους που δεν θα χρειαστούν καθόλου τα αρχαία ως γλώσσα.

• “Η μετάφραση μας φέρνει σε επαφή με τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό”: Σήμερα, η ύλη των αρχαίων ελληνικών είναι 33 αποσπάσματα από 4 φιλοσοφικά έργα (μερικά εκ των οποίων δίνονται κατευθείαν σε μετάφραση). Τα παιδιά έρχονται σε επαφή με σπαράγματα των σπουδαίων φιλοσοφικών λόγων αλλά σε καμία περίπτωση δεν καταλαβαίνουν το σύνολο των ιδεων. Αν δεν διαβάσεις ολόκληρο ένα κείμενο, δεν μπορείς να το κατανοήσεις όσα ερμηνευτικά σχόλια και αν μελετήσεις. Αντί λοιπόν να εστιάζουμε μόνο στους μελλοντικούς φιλολόγους, ας αγκαλιάσουμε όλους τους υποψηφίους ανθρωπιστικών σπουδών που μπορούν να ωφεληθούν ποικιλοτρόπως από τα ανθρωπιστικά διδάγματα της κλασικής γραμματείας; Θέλουμε μια θεωρητική κατεύθυνση που απευθύνεται κατά βάση στους φιλολόγους ή που κάνει κτήμα όλων τον αρχαιοελληνικό πνευματικό πλούτο; Η δομή των ασκήσεων ως έχουν, δεν προάγουν την αρχαιοελληνική σκέψη, ό,τι και να λέμε.

• “Χωρίς μετάφραση, οι μαθητές θα στερηθούν την αισθητική ποιότητα του κειμένου”: Πολύ συχνά ακούγεται το επιχείρημα ότι τα αρχαία από πρωτότυπο πρέπει να παραμείνουν στα 6 χρόνια της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης για να εντρυφήσουν τα παιδιά σε κείμενα απαράμιλης μουσικότητας, πλαστικότητας και υψηλής αισθητικής. Οπωσδήποτε τα αρχαία κείμενα χαρακτηρίζονται από υψηλή ποιότητα και ευχής έργον είναι να μπορούμε να τα απολαύσουμε από το πρωτοτυπο. Άλλωστε, δεν είναι ψέμα ότι αν διαβάσεις ένα κείμενο στην πρωτότυπη γλώσσα κερδίζεις την πλήρη εμπειρία απόλαυση. Ωστόσο, μια σωστή μετάφραση δεν υστερεί σε αισθητική ομορφιά από το πρωτότυπο, μην πέφτουμε στην παγίδα της κατηγοριοποίησης των γλωσσών σε ανώτερες και κατώτερες. Πέρα όμως από το αν χάνουμε κάτι από την αισθητική απόλαυση, με τα τωρινά δεδομένα, πόσοι απόφοιτοι θεωρητικής κατεύθυνσης μπορούν να διαβάσουν ολόκληρο κείμενο στα αρχαία;

Τι θα μπορούσε να γίνει;

Για μένα μικρή σημασία έχει αν μείνει ή αν φύγει η συγκεκριμένη άσκηση. Το σημαντικό είναι να ανοίξει ο διάλογος για την αναγκαιότητα μιας ουσιαστικής μεταρρύθμισης. Ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός είναι το μεγάλο ατού αυτής της χώρας και οι κλασικές σπουδές θα μπορούσαν να γίνουν πόλος έλξης για φοιτητές από όλο το κόσμο. Σήμερα, τα αρχαία είναι ίσως το δυσκολότερο και συνάμα πιο βαρετό μάθημα του ελληνικού σχολείου, που αντιμετωπίζεται από τους περισσότερους ως αναγκαίο κακό.

Από τους μαθητές θεωρητικής κατεύθυνσης, πολλοί θα γίνουν φιλόλογοι αλλά κάμποσοι εξ αυτών θα περάσουν σε τμήματα της φιλοσοφικής με λίγα ή καθόλου αρχαία. Κάποιοι θα γίνουν κλασικοί φιλόλογοι και θα ασχοληθούν σε βάθος με τα αρχαία, αλλά είναι σαφές πως αν μιλάμε για τον γενικό πληθυσμό, οι περισσότεροι κάτοικοι της χώρας, μετά από 3-6 έτη διδασκαλίας θα θυμούνται ελάχιστα και θα έχουν λίγη όρεξη για περαιτέρω επαφή με τα αρχαία.

Μια καλή λύση θα ήταν η δημιουργία σοβαρών κλασικών λυκείων που θα προετοιμάζουν με αξιώσεις τους μελλοντικούς φιλολόγους. Δεν χρειαζόμαστε χιλιάδες φιλολόγους αλλά λίγους και ορθά καταρτισμένους. Οι υπόλοιποι, μη φιλόλογοι, θα ωφελούνται περισσότερο από την συστηματική επαφή με μεταφρασμένα κείμενα, ολόκληρα και όχι σε αποσπασματική μορφή. Ξαναλέω, δεν αιτούμαι την ολοκληρωτική διαγραφή των αρχαίων από πρωτότυπο, αλλά θέτω ως ζητούμενο το άνοιγμα του αρχαιοελληνικού πνεύματος σε όλους.

Οι περισσότεροι Έλληνες δηλώνουν περήφανοι απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων, αλλά πόσοι μπορούν να θυμηθούν τα ονόματα πέντε φιλοσόφων; Πόσοι ξέρουν τι έλεγε ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης; Πόσοι μπορούν να εξηγήσουν γιατί ήταν χρυσός ο αιώνας του Περικλή; Μιλάμε για απολύτως βασικές γνώσεις, όχι κάτι εξεζητημένο. Έχουμε περάσει δεκαετίες όπου το μάθημα προσεγγίζεται μέσα από μεταφράσεις, πίνακες γραμματικής, ασκήσεις μετατροπών. Ήρθε η ώρα να εντρυφήσουμε στις ιδέες, τις αξίες, το πνεύμα του λαμπρού αρχαίου πολιτισμού και με όχημα αυτόν να ασκηθούμε στον γόνιμο διάλογο και στοχασμό. Αν εστιάσουμε στην κατανόηση, θα έρθει η απόλαυση και γιατί όχι ο θαυμασμός. Επιτέλους, ας κατανοήσουμε ότι η γραμματική και το συντακτικό, είναι μέσο για την κατανόηση και όχι αυτοσκοπός ή πρώτη προτεραιότητα.

Είναι κρίμα να αντιμετωπίζουμε ως ιερό τοτέμ το αρχαίο κείμενο, που εν τέλει παθιάζει λίγους και κάνει τους πολλούς να ταυτίζουν τα αρχαία με τον σχολαστικισμό και την τυπολατρία. Οι αρχαιοελληνικές αξίες είναι διαχρονικές και μπορούν να μιλήσουν στην καρδιά του σύγχρονου ανθρώπου. Επιτέλους, ήρθε η ώρα να τεθεί ως προτεραιότητα η σοβαρή ενασχόληση με την ποίηση, το θέατρο, την φιλοσοφία.

Όπως βλέπετε, από τις πανελλήνιες το ξεκίνησα και κατέληξα στην διαμάχη “αρχαία από πρωτότυπο ή από μετάφραση;”. Παρότι κλίνω προς την γενίκευση των αρχαίων από μετάφραση, θεωρώ ότι υπάρχουν ενδιαφέροντες τρόποι συνδυασμού του πρωτότυπου και της μεταφρασμένου κειμένου, χωρίς να θεωρείται μια τέτοια επιλογή ως έκπτωση ή συμβιβασμός. Το ταξίδι από το τώρα στο χθες και το αντίστροφο, μπορεί να γίνει μέσα από σύγχρονες διδακτικές μεθόδους και απαιτεί καταρτισμένους φιλολόγους με γνώσεις κλασικής παιδείας και γλωσσολογίας. Για να συμβεί αυτό, απαιτούνται νέα βιβλία, κατάλληλο εποπτικό υλικό, διαφορετική κατάρτιση των εκπαιδευτικών και στοχοθεσία του μαθήματος.

Τι θέλουμε να ξέρει οπωσδήποτε ο μέσος απόφοιτος γενικού λυκείου; Να κάνει καλή σύνταξη; Να μεταφράζει απλά κείμενα; Αν ναι, ο τρόπος εξέτασης πρέπει να επικεντρωθεί σε αυτά και να μην έχουμε τα τωρινά καμώματα όπου παιδιά με μετριότατες αποδόσεις στο άγνωστο μπαίνουν φιλοσοφική, μόνο και μόνο επειδή μάζεψαν μόρια από τα υπόλοιπα ερωτήματα. Οι υπόλοιποι υποψήφιοι της θεωρητικής κατεύθυνσης πρέπει οπωσδήποτε να έχουν παρόμοιο γνωστικό επίπεδο με όσους θα μπουν Φιλοσοφική; Όσοι δεν είναι θεωρητικάριοι, τι επίπεδο αρχαιομάθειας πρέπει να έχουν; Δεν νομίζω ότι είναι λογικό να περιμένουμε τα ίδια πράγματα από όλους.

Ο Φάνης Κακριδής, διακεκριμένος πανεπιστημιακός δάσκαλος, είχε προτείνει πυκνότερη διδασκαλία αρχαίων κειμένων από μετάφραση. Μέχρι σήμερα, περνάει μια ολόκληρη χρονιά που οι μαθητές ασχολούνται με την (μεταφρασμένη) Ιλιάδα/Οδύσσεια/ Ελένη, σε αποσπάσματα. Συχνά, η διδασκαλία αναλώνεται σε 10 στίχους την φορά και μηχανιστικές ερωτήσεις που μόνο στόχο έχουν το άπλωμα της ύλης μέσα στο σχολικό έτος.

Ο Φάνης Κακριδής προτείνει η Α΄ Γυμνασιου να αφιερωθεί στην μυκηναϊκή και αρχαϊκή εποχή όπου τα παιδιά θα διδαχθούν τα ομηρικά έπη και αποσπάσματα Ησιόδου και Λυρικών. Στην Β΄Γυμνασίου θα ασχοληθούν με την κλασική εποχή: ένα δράμα, Θουκυδίδη και αποσπάσματα Προσωκρατικών και ρητόρων. Όλα σε μετάφραση. Η Γ΄Γυμνασίου θα είναι αφιερωμένη στην Αλεξανδρινή εποχή και τους ελληνορωμαϊκούς χρόνους, όπου μπορούν να διδαχθούν ένα ειδύλλιο του Θεοκρίτου, έναν μίμο του Ηρώνδα, κάποιον διάλογο του Λουκιανού και αποσπάσματα από επιστημονικά και τεχνολογικά βιβλία της εποχής. Σε όλες τις τάξεις θα υπάρχει ένα μάθημα “γλωσσολογίας” όπου οι μαθητές θα μάθουν για την γέννηση της ελληνικής γλώσσας, τους τρόπους γραφής, τις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους, την κυριαρχία της αττικής διαλέκτου, θα συγκρίνουν αρχαία ελληνικά κείμενα με βυζαντινά, καθαρευουσιάνικα ή δημοτικά και θα προσπαθούν να εντοπίσουν την διαχρονική συνέχεια αλλά και τις διαφορές.

Αυτή είναι μια πρόταση και σίγουρα υπάρχουν πολλές ακόμα που δεν είμαι η καταλληλότερη να αξιολογήσω ή να προτείνω. Αυτό που γνωρίζω μετά βεβαιότητος όμως, είναι πως το μάθημα των αρχαίων δεν αποδίδει και το πρόβλημα του δεν είναι η ύπαρξη ή όχι της μετάφρασης ή η ποσότητα των ωρών διδασκαλίας. Το πρόβλημα δεν είναι ποσοτικό αλλά ποιοτικό. Τι μπορούμε να κάνουμε για αυτό;