Προβλήματα συμπεριφοράς στα παιδιά: Εσείς ξέρετε να τα εντοπίζετε;

Ένα από τα πιο σημαντικά ζητήματα στο σχολείο είναι οι μαθητές με προβλήματα στην συμπεριφορά. Η διεθνής βιβλιογραφία ορίζει ότι η αξιολόγηση και διάγνωση συμπεριφορικών προβλημάτων είναι έργο διεπιστημονικής ομάδας που περιλαμβάνει εκπαιδευτικό γενικής αγωγής, ειδικό παιδαγωγό,  ψυχολόγο(παιδοψυχολόγο ή σχολικό ψυχολόγο), κοινωνικό λειτουργό και όποια άλλη ειδικότητα κριθεί απαραίτητη για την κάθε περίπτωση. Δυστυχώς, στο ελληνικό σχολείο οι εκπαιδευτικοί είναι αυτοί που κάνουν “διαγνώσεις” χωρίς να έχουν το κατάλληλο θεωρητικό υπόβαθρο, συνήθως δε χωρίς να συμβουλεύονται τους ειδικούς.

Έτσι, συχνά έχουμε το φαινόμενο παιδιά να αποκτούν άδικα την ταμπέλα του τεμπέλη, του επιθετικού, του παραβατικού και να αφήνονται στην μοίρα τους ως ανεπίδεκτοι βελτιώσεως. Πολλές φορές δε, οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί δημιουργούν αυτές τις ταμπέλες χωρίς να μεριμνούν για την βελτίωση των προβλημάτων με απότοκο τα παιδιά να αποδέχονται ότι είναι τεμπέληδες, παραβατικοί, επιθετικοί. Αποτέλεσμα της ταμπελοποίησης είναι η δημιουργία αυτοεκπληρούμενης προφητείας που οδηγεί τα παιδιά να επιβεβαιώνουν τους χαρακτηρισμούς στο σύνολο της μαθητικής τους πορείας.

Πως ορίζονται όμως τα προβλήματα συμπεριφοράς; Όπως διαβάζουμε στο βιβλίο του κου Κολιάδη(σελ. 39) “ένα πρόβλημα στην συμπεριφορά αφορά σε μια συγκεκριμένη δράση την οποία εμφανίζει ένας σχετικά μικρός αριθμός ατόμων για μεγάλο χρονικό διάστημα ή με υψηλή ένταση. Παρότι το πρόβλημα είναι μετρήσιμο, ταυτόχρονα θεωρείται υποκειμενικό και εξετάζεται πάντα σε σχέση με το πλαίσιο εμφάνισης του.

Τέλος, έχει ως συνέπεια την έκπτωση στην λειτουργικότητα του ίδιου του ατόμου ή και των συστημάτων στα οποία λειτουργεί”. Φυσικά, σε καμιά περίπτωση δεν σημαίνει ότι όλες οι σπάνιες συμπεριφορές είναι προβληματικές. Επίσης, ένα παιδί που εμφανίζει μια συγκεκριμένη προβληματική συμπεριφορά, δεν σημαίνει ότι έχει γενικευμένα προβλήματα και αυτό μας οδηγεί στο ότι με το κατάλληλο εξατομικευμένο πρόγραμμα θα μπορέσει να βελτιωθεί.

Στον παραπάνω ορισμό, η χρονική διάρκεια και η υψηλή ένταση γίνονται εύκολα κατανοητές από τους περισσότερους εκπαιδευτικούς. Αυτό που χρήζει περισσότερο διερεύνησης είναι η παράμετρος του πλαισίου εμφάνισης.

Ως πλαίσιο ορίζουμε τον χώρο, τους ανθρώπους και την περίσταση στην οποία εμφανίζεται η συμπεριφορά. Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι  μια συμπεριφορά μπορεί να κατανοηθεί μόνο εντός του κοινωνικού, οικονομικού και πολιτισμικού πλαισίου στο οποίο ζει και δρα το παιδί(συστημική προσέγγιση).

Αυτό σημαίνει ότι μια συμπεριφορά είναι φυσιολογική όταν συνάδει με την συμπεριφορά των υπολοίπων συνομηλίκων σε κάποιο πλαίσιο αλλά μπορεί να χαρακτηριστεί ως προβληματική αν εμφανιστεί σε πλαίσιο που δεν την επιδεικνύει κάνεις άλλος.

Ακόμα περισσότερο προβληματίζει η συμπεριφορά που εμφανίζεται ταυτόχρονα σε πολλαπλά συστήματα όπως οικογένεια, σχολείο, παρέες συνομηλίκων. Έτσι, ένα παιδί που είναι επιθετικό σε όλα τα συστήματα, έχει γενικευμένο πρόβλημα επιθετικότητας ενώ ένα άλλο που είναι επιθετικό μόνο στο σχολείο πρέπει να αντιμετωπιστεί διαφορετικά, αφού είναι πολύ πιθανό ότι το οι προσδοκίες, οι απαιτήσεις, η λειτουργία του σχολείου πυροδοτούν την συμπεριφορά του.

Επίσης, ο παραπάνω ορισμός τονίζει ότι πρέπει να διερευνηθεί και το επίπεδο λειτουργικότητας του παιδιού, δηλαδή το κατά πόσο το παιδί αισθάνεται καλά με τον εαυτό του(ενδοπροσωπικό επίπεδο) και πόσο επηρεάζει τους γύρω του(διαπροσωπικό επίπεδο).

Με άλλα λόγια, ένα ντροπαλό παιδί που δεν νιώθει άσχημα ούτε δημιουργεί προβλήματα στους άλλους, δεν έχει πρόβλημα συμπεριφοράς. Αντιθέτως, ως προβληματική μπορεί να χαρακτηριστεί κάθε συμπεριφορά που εμποδίζει την κοινωνική αλληλεπίδραση και προσαρμογή του παιδιού ακόμα και αν αυτή δεν φαίνεται αμέσως ως προβληματική. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το πολύ ντροπαλό παιδί, με χαμηλή αυτοεκτίμηση που δεν ενοχλεί κανέναν, αλλά αποφεύγει να πει την γνώμη του και καταλήγει υποχείριο των άλλων.

Η συστημική προσέγγιση είναι από τις προσφορότερες για την αντιμετώπιση προβλημάτων συμπεριφοράς αφού απενεχοποιηθεί το παιδί και προφέρει μια ολική προσέγγιση των ζητημάτων. Η σύγχρονη ψυχολογία ορίζει ότι η αξιολόγηση και η παρέμβαση σχετικά με μια συμπεριφορά προτείνεται να γίνεται πολυεπίπεδα, με συστημικό τρόπο, εμπλέκοντας το σύνολο των συστημάτων λειτουργίας του παιδιού ώστε να δοθούν απαντήσεις στις ερωτήσεις: «ποιος, τι, πως, που, πότε, πόσο, ποιοι άλλοι, τι άλλο;».

Ο πρώτος που θα εντοπίσει την προβληματική συμπεριφορά είναι ο εκπαιδευτικός όταν διερωτηθεί αν το παιδί πληρεί τα παρακάτω πρακτικά κριτήρια παιδαγωγικής αξιολόγησης των προβλημάτων συμπεριφοράς:

(1)   Αίσθημα ανικανότητάς και παραίτησης

(2)   Αίσθημα λύπης, δυστυχίας ή έντασης και θυμού

(3)   Δυσκολία αυτοελέγχου ή υπερβολική αναστολή

(4)   Μειωμένη απόδοση ή απουσίες από το σχολείο

(5)   Μειωμένη κοινωνική αλληλεπίδραση και προσαρμογή, κυρίως μέσα απο το παιχνίδι και την συνύπαρξη με τους συνομηλίκους.

Στο παρόν άρθρο έγινε μια πρώτη προσπάθεια να οριστούν τα προβλήματα συμπεριφοράς και να βρεθούν τα κριτήρια εντοπισμού τους. Έγινε σαφές ότι η ταμπέλα “προβληματικό παιδί” που αψήφιστα δίνεται σε μαθητές και μαθήτριες είναι καταστροφικός αφού χαρακτηρίζει αρνητικά το παιδί και το ωθεί σε ένα φαύλο κύκλο αυτοεκπληρούμενης προφητείας.Σε επόμενα άρθρα θα αναφερθούμε αναλyτικά στα επιμέρους προβλήματα συμπεριφοράς και στις στρατηγικές στήριξης των παιδιών.

 Υλικό για διάβασμα

• “Συμπεριφορά στο σχολείο: Αξιοποιούμε δυνατότητες, αντιμετωπίζουμε προβλήματα”: εδώ
• “Προσαρμογή στο σχολείο, πρόληψη και αντιμετώπιση δυσκολιών” εδώ
•  “Η σχολική τάξη” εδώ

Τα παραπάνω βιβλία βρίσκονται σε όλες τις μεγάλες δημόσιες βιβλιοθήκες όπως και στις πανεπιστημιακές. Καλό διάβασμα!