Τι θα έλεγαν για την πανδημία ο Αριστοτέλης, ο Πλάτωνας και άλλοι 9 φιλόσοφοι;

Υπάρχει κάτι καθησυχαστικό στην αρμονία του διπλού 20 και οι περισσότεροι πιστεύαμε ότι το βασικό μας πρόβλημα θα ήταν πως πέρασαν 20 χρόνια -ήδη- από την αλλαγή του αιώνα και οι φετινοί 18αρηδες γεννήθηκαν το 2002. Το 2002 φίλε μου!

Δυστυχώς όμως, η πανδημία ήρθε να συνταράξει τις παγκόσμιες ισορροπίες και ακόμα προσπαθούμε να βρούμε τα πατήματα μας. Άραγε η φιλοσοφία μπορεί να φανεί χρήσιμη σε ένα ιατρικό αλλα και πολιτικό ζήτημα διεθνών διαστάσεων; Τι θα έλεγαν οι σημαντικότεροι φιλόσοφοι της ιστορίας για να μας βοηθήσουν να ανταπεξέλθουν στην κορονοκρίση;

Ο Λάο Τσε, ένα από τα σημαντικότερα πρόσωπα της κινεζικής φιλοσοφίας, υποστήριζε την αταραξία και έδινε έμφαση στην αέναη κυκλική διαδοχή της ύπαρξης και της ανυπαρξίας. Θεωρείται ο ιδρυτής του Ταοισμού και υπογράμμιζε την σημασία της “πράξης χωρίς πράξη” και της αποφυγής της βίας. 

Ο Μάρκος Αυρήλιος, ο Στωικός φιλόσοφος- αυτοκράτορας, θα δίδασκε για την διαχείριση των αρνητικών συναισθημάτων. Κατά την διάρκεια των εκστρατειών του, έγραψε το θρυλικό “Εις εαυτόν” που μέχρι σήμερα θεωρείται μνημειώδες έργο γύρω από τις έννοιες του καθήκοντος και της υπηρέτησης του κοινωνικού συνόλου. Δεν πίστευε στην μεταθάνατο ζωή και υποστήριζε ότι δεν πρέπει να αφήνουμε τις έγνοιες των ανθρώπινων ζητημάτων να χαλάνε την αταραξία της ψυχής μας. Φύσει φιλάσθενος, έγραφε διαρkώς τις σκέψεις του σε προσωπικά ημερολόγια σε μία προσπάθεια αυτο-ανάλυσης, ώστε να γίνει η καλύτερη εκδοχή του εαυτού του και ένας αληθινός υπηρέτης του λαού του. Άραγε τι θα έλεγαν ο Λάο και ο Μάρκος Αυρήλιος για τους πολύ θυμωμένους ανθρώπους που αρνούνται τον ιό, φέρονται βίαια στους άλλους, αρνούνται να υπακούσουν στις υποδείξεις των ειδικών;

Οι Στωικοί, γενικότερα, θα είχαν πολλά να πουν στα χρόνια της πανδημίας. Θα μιλούσαν για την ανάγκη να μην ελέγχει την ζωή μας η επιθυμία και ο φόβος του πόνου. Θα μας παρότρυναν να ασκηθούμε στην ενδοσκόπηση και να προσπαθήσουμε με τα νοητικά μας εργαλεία να κατανοήσουμε τον κόσμο. Με όπλο την λογική, θα πρότειναν να αντιμετωπίζουμε τις αιφνίδιες αλλαγές με ψυχραιμία και αυτοσυγκράτηση, με στωικότητα. Καθόλου άσχημη συμβουλή, έτσι δεν είναι;

Ο Άρθουρ Σοπενχάουερ πίστευε ότι οι άνθρωποι υποκινούνται από την βούληση του ζην, τις βασικές τους επιθυμίες, τις οποίες θεωρούσε μάταιες και άλογες. Ωστόσο, κατανοούσε ότι η Βούληση, ελέγχει τις πράξεις του ατόμου αλλά και όλα τα παρατηρήσιμα φαινόμενα. Ως προς την ηθική, πίστευε ότι υπάρχουν τρία ηθικά ελατήρια. Η συμπόνια που είναι το κύριο κίνητρο της ηθικής έκφρασης και η μοχθηρία με τον εγωισμό που είναι εκφυλισμένες ηθικές εκφράσεις. Σίγουρα βλέπουμε γύρω μας πολλές τέτοιες ηθικές εκφράσεις.

Ο υπαρξιστής Ζαν Πωλ Σαρτρ δίδασκε πως ο άνθρωπος είναι “καταδικασμένος να είναι ελεύθερος” και είναι απόλυτα υπεύθυνος για τις πράξεις του. Το άτομο μπορεί να κριθεί μόνο για τις πράξεις και όχι τις προθέσεις και γι αυτό πρέπει να αναλαμβάνουμε την ευθύνη τους. Τι θα έλεγε σε όλους τους αρνητές των μέτρων; Σε όσους αρνούνται να αλλάξουν έστω και λίγο την ζωή τους; Σε όσους πιστεύουν ότι η δική τους επιθυμία είναι σημαντικότερη από των υπολοίπων;

Ο Μάρτιν Χάιντεγκερ έλεγε ότι δύο στοιχεία μας κάνουν ανθρώπους: οι στόχοι μας και η συναναστροφή με τους άλλους. Η πανδημία διέκοψε πολλά από τα σχέδια μας, μερικά χωρίς επιστροφή, ενώ μας απομάκρυνε από τους αγαπημένους μας αλλά και κάθε κοινωνική συναναστροφή. Πλέον, πολλά από τα πράγματα που γέμιζαν τις μέρες μας φαντάζουν ασήμαντα και δεν μπορούμε να βρούμε ποιοι είμαστε χωρίς την δουλειά, τα χόμπι και τις συνήθειες μας. Η θλίψη είναι φυσιολογική, αλλά όπως θα έλεγε ο αγαπητός Μάρτιν, είναι καιρός να προσαρμοστούμε στις νέες συνθήκες, να θέσουμε νέους στόχους αλλά και να βρούμε νέους τρόπους επικοινωνίας και συναναστροφής. 

Και τι γίνεται με τον περιορισμό των ελευθεριών μας; Ο Τόμας Χόμπς, ήδη από τον 17ον αιώνα, αναρωτιόταν στον Λεβιάθαν, πόση ελευθερία είμαστε διατεθειμένοι να παραχωρήσουμε για να εξασφαλίσουμε την ασφάλεια που προσφέρει η οργανωμένη κοινωνία. Τόνιζε πως η ελευθερία είναι καλή, αλλά η ασφάλεια είναι καλύτερη όταν η εναλλακτική είναι ο διαρκής φόβος του θανάτου. Πίστευε ότι χωρίς διακυβέρνηση, θα πέφταμε σε άγρια κατάσταση διαρκούς σύγκρουσης. Αυτό που μας κρατάει από την ζωώδη φύση μας, είναι η αίσθηση του ανήκειν σε μία κοινότητα, μια συλλογική ταυτότητα για την οποία είμαστε διατεθειμένοι να παραχωρήσουμε κάποιες ελευθερίες μας. 

Στα χρόνια του κορονοϊού, τα περισσότερα κράτη επέβαλαν lockdown, ενώ δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που απαιτήθηκε εκτεταμένη ιχνηλάτηση επαφών. Σε κάποιες περιπτώσεις, χρησιμοποιήθηκαν και ψηφιακά μέσα ελέγχου για τις κινήσεις των ασθενών. Εύλογα ο κόσμος αναρωτιέται αν υπάρχει πιθανότητα αυτά τα έκτακτα, παρεμβατικά, αυστηρά μέτρα να είναι η νέα πραγματικότητα και ένας ύπουλος τρόπος για περιορισμός των δημοκρατικών ελευθεριών μας. Μήπως είμαστε κοντά σε ένα οργουελικό 1984;

Δεν πρέπει να ξεχνάμε όμως την διάσημη ρήση του Αριστοτέλη, “ο άνθρωπος είναι ζώον πολιτικόν”, φτιαγμένος για να ζει σε κοινωνίες και να συναναστρέφεται ανθρώπους. Άνθρωπος μονήρης είναι είτε θηρίο είτε θεός, γι αυτό άλλωστε η απομόνωση του lockdown μας έπεσε τόσο βαριά στην ψυχολογία (πέρα από το πλήθος άλλων προβλημάτων που προκάλεσε). Η έμφυτη κοινωνικότητα μας εξηγεί και τις σφοδρές αντιδράσεις ενάντια στα μέτρα. Οι άνθρωποι φοβούνται τόσο πολύ την απομόνωση και την μοναξιά που είναι διατεθειμένοι να πιστέψουν οποιαδήποτε θεωρία συνωμοσία μπορεί να τους εφησυχάσει και παρηγορήσει. Για πολλούς, ο μακρύς δρόμος της κοινωνικής απομόνωσης είναι δυσβάσταχτος και ας μην το παραδέχονται. 

Τα προβλήματα δεν σταματούν όμως εδώ. Στα χρόνια του κορονοϊού, συχνά πυκνά διαβάζουμε για τα αδιανόητα διλήμματα που αντιμετώπισαν οι γιατροί στις εντατικές. Άλλωστε, μην ξεχνάμε ότι ο βασικός λόγος που επιλέχθηκαν τα lockdowns ως καλή λύση, είναι για να μην υπερφορτωθούν τα συστήματα υγείας των χωρών. Κανείς γιατρός δεν θέλει να διαλέξει σε ποιον ασθενή θα προσφέρει αναπνευστήρα και δυστυχώς, ήδη κάποιοι αναγκάστηκαν να πάρουν αποφάσεις ζωής και θανάτου. Με τι κριτήριο όμως; Η ζωή ενός οποιουδήποτε νέου αξίζει περισσότερο από κάποιου ηλικιωμένου με μεγάλη ακαδημαϊκή καριέρα; Η ζωή ενός δυτικού ανθρώπου αξίζει περισσότερο από την ζωή ενός παιδιού από φαβέλες; Υπάρχει ζύγι για την ανθρώπινη ζωή; Υπάρχει ημερομηνία λήξης; 

Οπως πολύ σωστά το έθεσε η φιλόσοφος Φιλίπα Φουτ, με το διάσημο “δίλημμα του τρόλεϊ”. Τι θα κάνατε αν μπροστά σας υπήρχε ένα σταυροδρόμι σιδηροδρομικών γραμμών όπου στην μια γραμμή βρίσκονται δεμένοι πέντε άνθρωποι και στην άλλη μόνο ένας και εσείς ήσασταν ο μόνος που μπορεί να αποφασίσει ποιούς θα πατήσει το τρένο; 

Όμως η αληθινή ζωή δεν είναι πείραμα και κανείς δεν μπορεί να προβλέψει ποιος θα ζήσει μια μεγάλη ζωή. Τρομερά διλήμματα, πράγματι, αλλά και σε αυτό υπάρχει φιλοσοφική απάντηση. Ο Επίκτητος έλεγε ότι πρέπει να επικεντρωνόμαστε μόνο στα πράγματα που μπορούμε να ελέγξουμε και να μην χάνουμε τον χρόνο μας με τα απρόβλεπτα. Έτσι, αντί να κάνουμε άλματα στο μέλλον και να αυξάνουμε το άγχος μας αναλογιζόμενοι όλα τα φρικτά, υποθετικά σενάρια που ίσως έρθουν, μπορούμε να επικεντρωθούμε σε όσα μπορούμε να ελέγξουμε, επιδιώκοντας την μέγιστη δυνατή αταραξία πνεύματος απέναντι στις αναποδιές. Με λίγα λόγια, μάσκα, προσωπική υγιεινή και αποστάσεις. Δεν μπορούμε να κάνουμε κάτι άλλο.

Και τι γίνεται αν αυτά τα μέτρα δεν μας πείθουν ως αρκετά; Έχουν περάσει μήνες από την είσοδο του ιού στην χώρα μας και έχουμε μπροστά μας έναν πολύ ιδιαίτερο χειμώνα. Οι επιστήμονες ανά την υφήλιο ψάχνουν να βρουν θεραπείες και εμβόλια, αλλά αυτά είναι πιθανό να αργήσουν πολύ. Η παραφιλολογία βαράει κόκκινο, οι θεωρίες συνωμοσίας γιγαντώνονται και οι άνθρωποι δεν δείχνουν την ομοψυχία που θα περιμέναμε στον αιώνα της τεχνολογίας και της πληροφορίας. Το πρόβλημα μεγεθύνεται από γιατρούς, αληθινούς ή γιαλαντζί, που λένε την άποψη τους για το θέμα χωρίς απαραίτητα να είναι εξειδικευμένοι στις ιώσεις, από πολιτικά συμφέροντα, και προσωπικές επιδιώξεις διάφορων επιτήδειων που πλουτίζουν από την διασπορά fake news. Πως θα αντιμετώπιζε το κομφούζιο της παραπληροφόρησης ο Ρενέ Ντεκάρντ; Θα τόνιζε πως δεν μπορούμε να δεχτούμε τίποτα ως αληθές, αν δεν έχουμε επιστημονικές αποδείξεις για αυτό. Με λίγα λόγια, δεχόμαστε πληροφορίες μόνο από έγκυρες πηγές και όχι από ανυπόγραφα άρθρα σε σαιτ της συμφοράς. 

Το κείμενο βγήκε τεράστιο και δεν ξέρω αν απάντησε σε κάποιο από τα ερωτήματα που έθεσε η νέα μας πραγματικότητα. Μη ξεχνάτε όμως ότι η φιλοσοφία θέτει ερωτήσεις και διαρκώς τροφοδοτεί τον διάλογο για τα ανθρώπινα, δεν δίνει έτοιμες απαντήσεις. Μέχρι να βρεθούν οι απαντήσεις, λοιπόν, μάσκες, αντισηπτικά, αποστάσεις και ψυχραιμία. 

Γιατί αν δεν κάνουμε ό,τι καλύτερο μπορούμε, θα πρέπει να εφαρμόσουμε τις θεωρίες του Πλάτωνα περί προτεραιότητας του κοινωνικού συμφέροντος έναντι του ατομικού αλλά και περί χρήση εξαναγκασμού όπου είναι απαραίτητο για την ευδαιμονία του συνόλου. Και μάλλον θα μας πέσει βαρύς ο θείος Πλάτων.